Pełzacz ogrodowy (Certhia brachydactyla) – mały ptak zasadniczo osiadły z rodziny pełzaczowatych.

Występowanie

Zamieszkuje zachodnią, południową i środkową Europę (bez Wysp Brytyjskich, Irlandii i Skandynawii), a także obrzeża Afryki Północnej i Azji Mniejszej i Środkowej, na wschód od Morza Czarnego. W porównaniu do pełzacza leśnego zamieszkuje tereny o cieplejszym klimacie, położone na zachodzie i południu Europy, jednak na dość dużym obszarze w centrum kontynentu zasięgi występowania obu gatunków pokrywają się. Jego areały są wyspowe, a na obecne tereny występowania przedostał się w dość nieodległych czasach. Nie dotarł się jednak do Wielkiej Brytanii, gdzie spotkać można pełzacza leśnego zamieszkującego tam różne typy lasów. Północne populacje pełzacza leśnego są bardziej ruchliwe i czasem opuszczają swe tereny inwazyjne, a ich przeloty mają charakter inwazyjny. Pełzacze ogrodowe nie zalatują tak daleko na północ, a więc na większości areału występowania są osiadłe.
To bardzo bliski krewny, tzw. bliźniaczy gatunek, pełzacza leśnego. Specjacja tych gatunków rozpoczęła się, podobnie jak u wielu ptaków, z nastaniem okresu lodowcowego. Niektórzy badacze uważają, że pełzacz ogrodowy pochodzi od przodków, którzy żyli w liściastych gajach rosnących w basenie Morza Śródziemnego. Pełzacz leśny ma wywodzić się od form chroniących się przed zimnem w lasach iglastych Azji Środkowej. Współczesne gatunki zasiedlają zwykle inne biotopy.

W Polsce pospolity, średnio liczny ptak lęgowy (lokalnie nieliczny), występuje w całym kraju poza górami i północnym wschodem; najliczniejszy jest na zachodzie. Jest ptakiem zimującym.

Charakterystyka

Cechy gatunku

Ptak o krępej budowie, dość długim zaokrąglonym dziobem i zaostrzonym ogonem. Obie płci ubarwione jednakowo i podobnej wielkości. Upierzenie z wierzchu brązowe, nakrapiane jaśniejszymi, brunatnymi, białawymi i rudawymi, plamkami, od spodu białe uzupełnione brązowawą barwą po bokach sięgającą skrzydeł, ale sam kuper beżowobrązowy. Upierzenie naśladuje rysunkiem korę drzewa. Skrzydła paskowane beżowo, czarno i biało. U nasady spodniej strony skrzydeł mają ciemną plamę i biały prążek na całym brzegu skrzydełka. Ogon szarobrązowy, z długimi i sztywnymi sterówkami, którymi ptak podpiera się chodząc po pniach drzew. Dziób długi, brązowy i lekko zakrzywiony w dół. Nad okiem brudnobiała pręga, która nie dochodzi do podstawy dzioba. Ma szarobrązowe tęczówki oczu i nóg. Gdy trzyma się pełzacza ogrodowego w ręku po krótkiej obserwacji można skontrolować długość pazura tylnego palca. Jest wiele krótszy niż u p. leśnego - ma ok. 7 - 9 mm, a u tego drugiego ptaka dł. 8 - 11,5 mm. Sprawne chodzenie po gałęziach drzew i pniach wyróżnia go obok dzięciołów i kowalików wśród ptaków. Jest mniejszy od wróbla.

Bardzo podobny do pełzacza leśnego, od którego różni się kilkoma trudnymi do zaobserwowania cechami upierzenia: barwą kupra (u p. leśnego jest on biały), długością pręgi nad okiem, dzioba i tylnego pazura (u p. leśnego pręga jest czysto biała i dłuższa - dochodzi do podstawy dzioba, dziób nieco krótszy, a tylny pazur dłuższy niż u p. ogrodowego). Spód ciała jest nieco bardziej brudnobiały. Gdy określa się gatunek bierze się pod uwagę typ środowiska w którym występuje. Wiedza ta staje się zwłaszcza w okresie lęgowym. Główną cechą rozpoznawczą jest jednak śpiew lub wabienie, bo w terenie subtelne zmiany są trudne do uchwycenia.

Niektórzy obserwatorzy mylą go z kowalikiem, który ma jednak większe gabaryty i prosty, krótki dziób. Tylko kowalik złazi z pnia głową w dół. Pełzacze nie mogą tak się poruszać ze względu na brak wykorzystania w takim ruchu swojego ogona, który jest ważnym punktem oparcia.

Głos

Najpewniejszą cechą rozpoznawczą jest głos: u pełzacza ogrodowego śpiew składa się ze wznoszącej sekwencji krótkich i gwiżdżących strof, wysokich dźwięków tju tju tjuteitit w skaczącym rytmie, wabi przenikliwym tii tii. Można go usłyszeć już w trakcie słonecznych dni pod koniec zimy. Gdy jest zaniepokojony wydaje przenikliwe i daleko słyszalne okrzyki "tui".

Pełzacza ogrodowego odróżnia się od pełzacza leśnego po nieco innym rysunku na skrzydłach (brak zygzakowatego wycięcia na lotkach I rzędu)

Piosenka pełzacza ogrodowego w porównaniu z leśnym jest głośniejsza i krótsza.

Wymiary średnie

długość ciała 

12 cm

rozpiętość skrzydeł 

19 cm

Masa ciała

ok. 10 g

Biotop

Obrzeża wysokich, świetlistych lub rzadkich lasów liściastych lub mieszanych, zwłaszcza z dużą ilością dębów, zadrzewienia śródpolne, często też stare parki miejskie (jako jedyny z pełzaczy), zagajniki, aleje typu parkowego na niższych położeniach, szpalery starych drzew, ogrody, cmentarzy, sady. Widuje się go zatem w miastach i na wsiach. W środkowej Polsce w dolinach rzecznych, np. nad Wisłą. Pełzacze leśne zamieszkują natomiast wyższe wysokości nad poziomem morza aż po górskie świerczyny, w tym wtórne.
Zarówno pełzacz leśny, jak i ogrodowy, wykazuje przywiązanie do terenów lęgowych. Zimą przyłącza się do koczujących stad sikor i raniuszków, ale nie oddalają się z nimi zbyt daleko. Razem szukają w szczelinach kory uśpionych owadów.

Okres lęgowy

Pełzacz ogrodowy jest bardziej związany z Europą Zachodnią i Południową

Gniazdo

Na drzewie (często robinii), w pionowych szparach i załomach pękniętej kory, jak i w opuszczonych budowlach, wyścielone drobnymi luźno ułożonymi gałązkami, kawałkami kory i źdźbłami traw z dodatkiem delikatnych materiałów: pierza oraz sierści, spojone łykiem. Zwykle nie jest wysoko osadzone, a konstrukcja jest dość mocna. Korzysta także ze skrzynek lęgowych. Tworzone pary są monogamiczne.

Jaja

1 - 2 lęgi w kwietniu - maju (drugi lęg może przypaść od maja do lipca). Składa 6–12 jaj o wymiarach 16x12 mm, brudnobiałych z rdzawymi cętkami, intensywniejszymi niż u pełzacza leśnego.

Wysiadywanie i pisklęta

Jaja wysiadywane są przez okres 13 do 17 dni wyłącznie przez samicę. W tym czasie samiec przynosi jej pożywienie. Młode, rzekome gniazdowniki, opuszczają gniazdo po ok. 16 - 18 dni. W puchu są okryte jasnoszarym puchem. Karmią je oboje rodzice.

Pożywienie

W diecie pełzacza ogrodowego dominuje pokarm zwierzęcy

Owady i ich larwy, poczwarki, pająki i drobne nasiona zimą.

Charakterystyczny sposób zbierania pokarmu: zaczynając od podstawy pnia, ruchem okrężnym wspina się po drzewie, wyszukując w korze owady i pająki, a następnie przelatuje na podstawę pnia kolejnego drzewa. Podobny ruch do dzięciolego zawdzięcza trzem punktom oparcia - chwyta się kory za pomocą pazurków obu łap, a ogon sztywno przylega do pnia drzewa. Przez to, że łapy są w znacznej części ukryte w upierzeniu wygląda jakby pełzał (stąd nazwa gatunku). Bezkręgowce wydobywa swym długim, zakrzywionym i cienkim dziobem ze szczelin w korze.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową